Zoeken
Sluit dit zoekvak.

Veldhovens geweten

Veldhovens geweten is een artikelreeks in het Veldhovens Weekblad over bijzonder Veldhovens erfgoed.

Zeelst en Meerveldhoven rond 1650 – kanttekeningen

Als historicus, gepromoveerd op de geschiedenis van de bevolking (historische demografie) en leider van de werkgroep ‘Verbonden levenslopen Groot Veldhoven’ (VLGV) van de vereniging Erfgoedhuis Veldhoven wekt dit artikel bij mij op zijn zachts gezegd verbazing op. Om te beginnen staat Erfgoedhuis als schrijver aangegeven, terwijl de tekst afkomstig is uit het eerste hoofdstuk van het pas verschenen boek ‘Brabanders van Afrika tot Zeelst en verder’ (BAZV). Juist in dit deel van dat boek staat, anders dan in de latere hoofdstukken, voornamelijk onzin en juist deze onzin is overgenomen in het artikel in Veldhovens Weekblad.

Jammer voor BAZV die met de andere hoofdstukken in het boek een uniek en waardevol onderzoek beschrijven. Maar een bevolkingsgeschiedenis van Zeelst en Meerveldhoven vanaf 1650 is ècht serieus werk voor geschoolde historici, simpelweg omdat zij niet alleen alle bronnen kennen maar bovendien wetenschapper zijn. Kenmerkend voor wetenschappelijk werk is om te beginnen dat ‘weten’ pas weten is als we duidelijk bewijs hebben, maar bovendien dat we altijd staan op de schouders van onze voorgangers. Dit is de kennis die al eerder opgedaan werd, tezamen met de onderzoeksmethodes en inzichten die daarbij ontwikkeld zijn. Daarom geven wij consequent in voetnoten aan waar wij onze kennis vandaan hebben.

De schrijvers in het eerste hoofdstuk van BAZV hebben zich niet laten leiden door een wetenschappelijke ambitie maar juist door de opzet om de aandacht te trekken door ons met opzienbarende inzichten te verrassen. Daarmee horen deze ‘ontdekkingen’ thuis in de fantasiewereld waar ook misverstanden en complottheorieën ontstaan, nergens anders.

De werkgroep VLGV baseert haar onderzoek vooral op de bronnen die nu nog aanwezig zijn in het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCe) en in de parochiearchieven, een flink aantal wetenschappelijke publicaties over de bevolkingsgeschiedenis in West-Europa vanaf 1500, naast de voor de Veldhovense kerkdorpen belangrijkste bron: het enorme en bovendien zeer gedegen bevolkingsbestand van Ad van Run (POPULAT). Dit bestand is ook gebruikt voor het onderzoek in BAZV, maar niet voor hun eerste hoofdstuk!

Lees ik het artikel, dan kom ik meer dan een tiental storende fouten en verzinsels tegen.

Om te beginnen moeten we in de eerste zin vaststellen dat de ‘volledige bevolking van de dorpen Meerveldhoven en Zeelst’ niet vanaf het midden van de 17e eeuw (1650) min of meer bekend is. Vanwege verloren gegane reeksen trouw- en begraafboeken kunnen we van Zeelst stellen dat deze bronnen pas compleet zijn vanaf 1772. Omdat bovendien ook in het verleden een wezenlijk deel van de bevolking bestond uit tijdelijke bewoners hebben we pas een eerste betrouwbaar en volledig bevolkingsoverzicht over het jaar 1830, bij de eerste volkstelling. Tijdelijke bewoners komen we bijvoorbeeld een of twee keer tegen bij een doop, een huwelijk of begrafenis, maar we kunnen niet meer achterhalen waar ze vandaan kwamen of heen gingen. Het onderzoek in BAZV beperkt zich tot de minderheid van de bevolking, degenen die er een vaste woonplaats hadden en voor zover ook zij consequent in de bronnen terug te vinden zijn. Dit betekent dat je voor de periode voor 1772 onmogelijk kunt vaststellen hoe het gemiddelde gezin was samengesteld, hoe oud mensen werden en de meeste andere gegevens die we voor een geschiedenis van de bevolking nodig hebben. Je rekent dan bijvoorbeeld ook de moeders mee die maar één van hun kinderen in Zeelst kregen en daarna het dorp alweer verlieten.

Onder het kopje ‘Een modaal ouderpaar heeft in die tijd 3 kinderen’ komen we daarom vooral zaken tegen die niet vast te stellen zijn of zelfs volledig in tegenspraak zijn met de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek. In het onderzoek van de werkgroep VLGV onderzoeken we de bevolking van de vier kerkdorpen en gaan zover terug als mogelijk is. Op dit moment hebben we gezinsreconstructies waarin we bijvoorbeeld alle vrouwen, gedoopt tussen 1750 en 1760, levenslang volgen. Voor deze 10 jaren gaat het in de vier kerkdorpen Meerveldhoven, Oerle, Veldhoven en Zeelst om 347 vrouwen en telkens herhalen we dit onderzoek per geboorteperiode van 10 jaren. Een deel van deze vrouwen sterft als kind, een deel verhuist met de ouders of later met een huwelijkspartner of alleen naar een ander dorp en een deel zal altijd hier blijven wonen en blijft voor VLGV in beeld. We kunnen in de berekening van de gemiddelde gezinsgrootte alleen de vrouwen betrekken die we vanaf hun vijftiende jaar kunnen volgen en uiteindelijk hier overleden zijn. Sommige van hen zijn nieuwkomers. Door dit per tienjarige periode te herhalen zien we ook hoe gezinsgrootte en andere zaken zich in de loop van de tijd ontwikkelden. Ook zien we zo de verschillen tussen de vier dorpen.

Dit betekent dat we per persoon, moeder of vader of kinderloos, de levensloop achterhalen en daarna per geboorteperiode al die levenslopen met elkaar vergelijken. In het voorbeeld zien we een deel van de vrouwen die in Zeelst gedoopt zijn en later binnen Groot Veldhoven trouwden, moeder werden en uiteindelijk begraven werden. Klik op de tabel voor een grotere weergave

Hieruit leren we op welke leeftijd ze trouwden en hun kinderen kregen. De enige reële mogelijkheid om het kindertal te beperken was laat trouwen. Een bruid van 29 kreeg minder kinderen dan een van 23. Hoe ouder de gemiddelde huwelijksleeftijd was, hoe moeilijker het blijkbaar voor jonge stellen was om een eigen bestaan op te bouwen.

We kijken ook naar geboorte intervallen, waarbij borstvoeding mogelijk een rol speelde en het interval tussen twee geboorten gemiddeld korter was wanneer het voorgaande kind al voor het eerste jaar gestorven was. Van de andere kant was een moeder die borstvoeding gaf niet gegarandeerd onvruchtbaar, wellicht hielp het een beetje maar speelde tevens een taboe op seksueel contact. Intervallen worden met het ouder worden van de moeders geleidelijk aan langer. Toch had de gemiddelde moeder in ieder geval meer dan 3 kinderen en weten we uit onderzoek dat vóór het midden van de twintigste eeuw anticonceptie heel zelden werd toegepast. Bij archeologisch onderzoek zijn een enkele keer condoomachtige voorwerpen gevonden, maar er is geen enkele aanwijzing dat deze op enige schaal gebruikt werden, zelfs niet in bordelen of op andere plekken waar verspreiding van geslachtsziekten wel een reëel gevaar was. Kraamvrouwensterfte kwam in deze streken vaker voor dan bijvoorbeeld in ’s-Hertogenbosch, maar lijkt eerder te maken te hebben met het ontbreken van geschoolde vroedvrouwen en andere medische zorg, die er in de stad wel was. De rol van de consumptie van rogge en de uitwerking daarvan op de versmalling van het vrouwenbekken is eveneens een fabeltje, zou trouwens ook voor de moeders in ’s-Hertogenbosch gespeeld moeten hebben. Bovendien zou ik vermoeden dat het voedsel van moeders op het platteland meer gevarieerd was, dat er minder kans was op ondervoeding en minder kans op consumptie van bedorven voedsel en verontreinigd water dan in de stad. Er zijn uit archeologisch onderzoek nauwelijks of geen skeletresten bekend waarvan vastgesteld kan worden dat vergroeiingen veroorzaakt zijn door eenzijdige consumptie van rogge. Ik zou nooit het consumptiepatroon van de afgelopen 50 jaar typeren als de tijd van frikandellen en hamburgers.

Dit alles neemt niet weg dat de schrijvers van BAZV degelijk werk verricht hebben door deze barings- en afstammingsreeksen in beeld te brengen. Hun conclusie, dat moeders overleefden en vaders van verre kwamen, staat alleen voor deze reeksen en kan nog lang niet vastgesteld worden voor geheel Zeelst en Meerveldhoven, laat staan Brabant. Wetenschappers zouden een dergelijke ondertitel als vraag formuleren in de hoop dat anderen hun ontdekking ook elders toetsen.

Voor degenen die meer willen weten over de bewoners van de vier Veldhovense kerkdorpen bied ik aan hierover een lezing te geven, inclusief gelegenheid tot vragen.

Juist in onze tijd, met alle onderzoeksmogelijkheden die erbij gekomen zijn, moeten we afstand nemen van fabels, drogredenen en kletskoekerij en ons voortdurend afvragen of hetgeen beweerd wordt wel werkelijk op onderzoek en kennis berust. De oude Grieken, waaronder Sokrates, hebben ons dit al geleerd.

Samen weten we meer!

Dr. Ton Sliphorst
Historisch demograaf, voorheen geschiedenisdocent Anton van Duinkerkencollege/Sondervick college. 

MEER ARTIKELEN

Het oude centrum van d’Ekker

Je zou dat oude marktplein kunnen beschouwen als het centrum van d’Ekker in de jaren 50. Immers, tegenover het veld op de hoek Ceciliastraat-Lange Kruisweg staat vanaf 1957 de noodkerk, de voorloper van de H. Jozefkerk aan de Burgemeester van Hoofflaan die op 23 december 1962 in gebruik wordt genomen.

Lees meer

Aan de grote klok hangen

Het luiden van de klokken is vroeger belangrijker geweest dan nu. Niet alleen worden de kerkdiensten aangekondigd, ook het luiden van de stadsklokken kan het sluiten van stadspoorten (avondklok) aankondigen, oproepen tot raadsvergaderingen, of waarschuwen voor onheil en brand.

Lees meer

Zeelst en Meerveldhoven rond 1650

Vanaf halverwege de 17e-eeuw is de volledige bevolking van de dorpen Meerveldhoven en Zeelst min of meer bekend. Het jaar 1650 is een overgangsjaar voor de dorpen. Het katholicisme gaat ondergronds, maar Zeelst en Meerveldhoven blijven katholiek.

Lees meer

Zeventien kinderen

Grote gezinnen zijn tot in het midden van de vorige eeuw niet heel bijzonder, gezinnen met meer dan tien kinderen komen regelmatig voor. In Zeelst hebben ze er bijvoorbeeld bij Verberne, Van den Boomen, Smits en Scheepers allemaal tien of meer.

Lees meer

Mijn jeugd in Zeelst

In de jaren 50 werken er in de fabrieken ook kinderen. Ze krijgen hun eigen opvattingen over seksualiteit en man-vrouw verhoudingen. Vanaf 1953 verschijnt de Playboy maar in Zeelst krijg je voorlichting op straat via oudere kinderen.

Lees meer

Prehistorisch begrafenismaal

In de bossen van Halve Mijl (Halfmijl) en Toterfout liggen gerestaureerde grafheuvels. Vlakbij
zijn urnenvelden gevonden en een kleine nederzetting uit het Neolithicum, 4000/ 2000 v.Chr. Wat zullen die oud Veldhovenaren gegeten hebben na de crematie?

Lees meer

Vergeten grafzerk krijgt onderdak

De zerk van Rodolf van Eijck, heer van Blaarthem, Zeelst en Veldhoven bedekt decennialang het graf van een Gestelse pastoor totdat de steen een plaats krijgt in de Mariakapel van de Christus Koning kerk.

Lees meer

Beklim de Heiberg nog eens

In het boek ‘Wegwijs in Veldhoven’ van Erfgoedhuis Veldhoven lezen we dat in een grijs verleden de Heiberg een belangrijk gehucht in Veldhoven is geweest waar vooraanstaande families woonden.

Lees meer

Hoe beeld je een donderslag uit?

Op het Meiveld staat een kunstwerk van Will Dams: “Donderslag bij heldere hemel”. Het verwijst naar het bombardement op Zeelst, op 17 september 1944. ‘Friendly fire’ van de Amerikanen. ’Collateral dammage’ daags voor de bevrijding van Veldhoven.

Lees meer

Bevrijd!

In september 1944 leeft Veldhoven tussen hoop en vrees. Al dagen lang trekken vluchtende Duitsers uit Frankrijk en België richting Heimat. Voorgoed?

Lees meer

Als de bommen vallen

“We doken de sloot in. Boven ons zagen we de geopende bomluiken van de laag vliegende vliegtuigen en zagen we de bommen naar beneden komen. We voelden de grond trillen en bomsnippers vlogen over ons heen.”

Lees meer

Het katholieke leven van kinderen

In Oerle is rond de jaren 50 iedereen katholiek, op één gezin na, maar dat woont op de dorpsgrens met Veldhoven, dus “goed aan ene kant.” De kinderen van dit gezin zitten ook niet op de dorpsschool Sint Jan Baptist.

Lees meer

Bevallen in de bedstee

In  de 19e eeuw is de babysterfte hoog, zeker in arme gezinnen op het platteland. De open haard en de lichaamswarmte zorgen in de winter voor verwarming.

Lees meer

Koningshof

Koningshof geniet tot over de landsgrenzen bekendheid als NH hotel, maar de naam Koningshof is ook verbonden aan het voormalige klooster met middelbare scholen.

Lees meer

Wereldkampioen Rinus Schoonen

Het overkomt niet veel mensen dat ze gelukgewenst worden door twee premiers. En zeker niet binnen drie dagen. In 1968 viel die eer wel te beurt aan Rinus Schoonen.

Lees meer

Het Hendrinepeike

Op de hoek van het Mariapad aan de zijgevel van Van Vroonhovenlaan 40 hangt een houten straatnaambordje met de naam Hendrinepeike. Wie was die Hendrine?

Lees meer

Het verdwenen schilderij

Eeuwenlang heeft in de R.K. pastorie van Veldhoven-Dorp een schilderij gehangen waarop de familie Bertrandt staat afgebeeld. Naar één van de afgebeelde familieleden – Carolus Bertandt – is in Veldhoven in 1967 een straat vernoemd, de Pastoor Bertrandstraat. Tegenwoordig hangt het schilderij in de abdij van Postel.

Lees meer

KPJ Sportdagen van weleer

De KPJ (Katholieke Plattelands Jongeren) is in de jaren twintig van de vorige eeuw ontstaan uit de Rooms Katholieke Jonge Boerenstand (RKJB) en de Boerinnen Jeugd Bond (BJB). De activiteiten zijn destijds gericht op het kunnen runnen van een boerderij of een tuinderij, maar ook sportdagen, zomerkampen en ploegwedstrijden.

Lees meer

Soldaten in de Kempen

Ze waren welkome gasten in september 1944, maar in de loop van haar geschiedenis heeft de Kempen ook veel last gehad van legers die door de regio trokken en er huis hielden.

Lees meer

“It is mei sizzen net to dwaen”

Merefelt, hoogste etage, uitzicht over Veldhoven. Ideaal voor een ‘starter’ op de woningmarkt, maar ook voor een moeder en oma van 98. Sjoerdje Beerens – ze leefde in drie culturen – voelt zich er thuis. Zij vertelt waarom.

Lees meer

Extreem weer in Veldhoven: dakstro als veevoer

We klagen graag over het weer: te heet, te nat, te koud, te droog. Afgelopen winter stond in het teken van de wateroverlast. Overheidsmaatregelen vangen dan de ergste schade op zodat de lasten voor de burger worden beperkt. In het verleden waren de klappen groter.

Lees meer

Op de markt is een gulden…

“Uiteraard is er een gemeentelijk Marktreglement,” zegt marktmeester Jeroen Sanders van de weekmarkt in het Citycentrum. “Maar de gezamenlijke marktkooplui hebben ook met elkaar praktische afspraken gemaakt. Zij kennen de regels en weten wat werkt in de praktijk.

Lees meer

D’r is gin schonder plekske op de wirreld

Ieder jaar vindt in Nederland op 11 november een aardverschuiving plaats. Vanaf die datum worden veel plaatsen opeens aangeduid met een bijnaam, en dat blijft dan zo tot en met carnaval. De carnavalsnaam voor Veldhoven wordt ‘Rommelgat’ en het carnavalskrantje krijgt de naam ‘de Rommelpot’.

Lees meer

Ongenode buitenlandse gasten en petazzi

Stel je voor: de gemeente laat weten dat zij vanwege een ernstig woningtekort jouw huis heeft aangewezen voor huisvesting van vier mannen. Niemand wacht op zo’n toewijzing. In de oorlog was dat een normale procedure.

Lees meer

De eerste generatie Oekraïnse migranten

Migranten staan hoog genoteerd in de politieke agenda. Sommige Veldhovenaren boden en bieden onderdak aan Oekraïners. Hoe ging en gaat Veldhoven om met deze buitenlanders? Erfgoedhuis Veldhoven vraagt Veldhovenaren naar hun ervaringen als migrant of nauw betrokkene bij migratie.

Lees meer

Een memorabel jaar voor PVGE Veldhoven

De PVGE is een federatie van zeven verenigingen voor senioren in de regio Eindhoven met als motto: samen actief zijn op het gebied van hobby, sport, ontmoeten, reizen, kunst en cultuur, muziek en lezingen om “bij de tijd” te blijven.

Lees meer

We goan wir rommelen in ’t gat

Het door Sjef Eikemans en Sjef Smolders in 1961 op het verzoek van de gemeente opgerichte organiserend comité geeft zichzelf de naam van ‘de Frotters’, ontleend aan de toen nog bloeiende sigarenindustrie; men noemt iemand die hierin werkzaam is unne Frotter.

Lees meer

Ploegwedstrijden, levende historie

Ploegwedstrijden zijn in Veldhoven al vele decennia een begrip. In 2023 werd aan de Oerse Baan de 67e editie gehouden. Bij de eerste wedstrijd in 1957 zijn het de paarden die de ruime overhand hebben: in Zeelst zijn er destijds maar twee boeren die een trekker hebben.

Lees meer

Weversliedjes

Dat hand- of huiswevers een armoedig bestaan hadden blijkt uit officiële stukken maar ook uit liedjes uit die tijd. In 1834 staan er in Zeelst 49 huizen waarvan bekend is dat de eigenaar wever van beroep is. De landmeter van het kadaster tekent hierbij aan dat het om slecht gebouwde huizen gaat waar de linnen- en pellenwevers wonen

Lees meer

Koning Klant werd praktisch

“Het gat van Veldhoven is gedicht” meldde het Eindhovens dagblad op 29 september 1978, daags na de officiële opening van het Citycentrum. De eerste fase van een stedelijke ontwikkeling die op 19 oktober 1983 werd voortgezet met de afronding van de tweede fase, 40 jaar geleden.

Lees meer

De Onze Lieve Vrouwedijk versus De Run 5100

Soms gaan straatnamen heel lang mee. In wat sinds 1921 de gemeente Veldhoven is, komen we in de 16e eeuw straatnamen tegen die we nog herkennen: Sittersewech, Eyndhovesche wech, Muggenhoelstraet. Een straatnaam met een lange geschiedenis en een bijzondere status is de Onze Lieve Vrouwedijk.

Lees meer

Een donderslag bij heldere hemel

Op de zonnige ochtend van zondag 17 september 1944 wordt de bevolking van het kerkdorp Zeelst opgeschrikt door een geallieerd bombardement. Bij het bombardement zijn 19 burgerslachtoffers te betreuren. Nog ieder jaar worden op 17 september de slachtoffers herinnerd en herdacht.

Lees meer